Politieke bestuurders moeten de moed hebben om de samenleving voor te bereiden op gure en onzekere tijden. De overheid kan niet elke crisis verhelpen, maar wel mensen en partijen bij elkaar zetten die een deel van de oplossing in handen hebben.
De kerstbijlagen van kranten en tijdschriften stonden vol met beschouwingen over de vele crises. Volgens de Financial Times was 2022 en is 2023 te vatten in het woord ”polycrisis”. We hebben een verzameling van met elkaar samenhangende en in elkaar grijpende crises op te lossen.
Laat ik beginnen met een kritische kanttekening bij het huidige spreken over crises. Veel problemen die nu tot crisis zijn gebombardeerd, zijn eigenlijk verwaarloosde problemen: stikstof, wonen, opvang vluchtelingen, klimaatverandering, zelfs de energiecrisis. Zo beschouwd was de coronapandemie eigenlijk de enige echte crisis van de afgelopen jaren. Tegen de ”crisisinflatie” zijn twee belangrijke bezwaren in te brengen.
Strijd om aandacht
In de eerste plaats wordt een crisis gebruikt als reden om de gangbare democratische spelregels te omzeilen. Er is immers haast bij, de roep om daadkracht klinkt en er wordt leiderschap verwacht. En dan geldt het als geoorloofd om enkele mensen de bevoegdheid te geven om snel te beslissen en te handelen.
Een gevolg is dat er mensen zijn die belang hebben bij de instandhouding van een crisissituatie. Dat zijn de mensen die de taak hebben gekregen om snel te handelen en moeilijke knopen door te hakken. Zij hebben de macht.
In een crisis verliest het draagvlak het van de daadkracht. Dat is soms geoorloofd, maar vraagt om enorme behoedzaamheid. Die situatie mag niet te lang duren. Daar mag geen misbruik van gemaakt worden.
In de tweede plaats trekken crises alle aandacht naar zich toe. Dat gaat ten koste van andere belangrijke, maar misschien iets minder dringende vraagstukken. We zien nu een voortdurende strijd om aandacht in politiek Den Haag. Als je als partij of maatschappelijke organisatie jouw vraagstuk op de politieke agenda wilt hebben, dan moet je vandaag de dag urgentie creëren: crisis! Als gevolg daarvan verliezen andere grote opgaven en vraagstukken het in deze strijd om aandacht. Totdat ze zijn verworden tot een nijpend probleem en we er alsnog het etiket ”crisis” op kunnen plakken.
Handvatten voor houvast
Deze kritische kanttekeningen ten spijt, is het een feit dat we in ongekende tijden verkeren, waarin alles op scherp staat. Er zijn nu tal van opgaven die gelijktijdig op ons afkomen en waarop we een antwoord moeten vinden. Daarom drie handvatten voor houvast tijdens ”crises”.
1. Reserveer capaciteit, denkkracht, geld en tijd voor doorlopende vraagstukken die buiten de crisisthema’s vallen. Kortom, laat mensen in je organisatie nadenken over de grote vraagstukken, de onderstroom. Voorkom daarmee dat zulke vraagstukken over enkele jaren alsnog tot ”crisis” bestempeld kunnen worden.
2. Wees eerlijk en realistisch over wat de overheid vermag. In politiek Den Haag zie ik heel sterk dat politici comfort willen bieden, onzekerheid ongedaan willen maken. Het resultaat: een energieplafond dat de belastingbetaler miljarden kost, zonder dat duidelijk is hoe we dat gaan financieren. Economen hebben het al over de compensatiesamenleving, waarbij elke tegenvaller op kosten van de overheid –van ons als belastingbetaler dus– wordt gecompenseerd.
Ik verwacht van politieke bestuurders dan ook de moed om de samenleving voor te bereiden op gure en onzekere tijden. Het leven is lang niet altijd leuk en comfortabel. Dat kan de overheid vaak niet oplossen. Of ze heeft er geen taak in. Beatrice de Graaf schrijft: „We staan op de rand van een ander, chaotischer, gevaarlijker tijdperk. De dreigingen van nu gaan de capaciteiten van de regering, van de natiestaat te boven. Alle zeilen moeten worden bijgezet. De centrale overheid moet een eerlijker en dus moeilijker (want ingrijpender en minder rooskleurig) verhaal vertellen (…).”
3. Zie de huidige samenloop van dringende beleidsopgaven als een kans om verandering in gang te zetten en mensen daarbij te betrekken. De overheid kan niet elk probleem oplossen, maar wel het zoeken naar oplossingen faciliteren, door mensen en partijen bij elkaar zetten die een deel van de oplossing in handen hebben. Een voorbeeld is de energiearmoede. Moet de overheid betalen? Of kan de overheid ook solidariteit organiseren? Bijvoorbeeld door kerken te helpen die een energiefonds voor gezinnen in de knel starten, om zo het geld te kunnen brengen bij de mensen die het nodig hebben. Besturen is immers ook: de voorwaarden creëren om anderen te kunnen laten doen wat nodig is.
Talenten
Het Bijbelverhaal over Jozefs inspanningen om de zeven hongerjaren door te komen, leert ons: besturen is ontwikkelingen en gebeurtenissen tijdig voorzien, rekening houden met wat komen kan en ons daarop voorbereiden. Dat doen we in de wetenschap dat ons talenten zijn gegeven die we moeten inzetten om onze verantwoordelijkheid te nemen.
De auteur is directeur van het Interprovinciaal Overleg. Dit artikel is gebaseerd op de toespraak die hij op 17 januari hield tijdens de residentiepauzedienst in de Waalse Kerk in Den Haag.